|
– „То сизлар кемаларда бўлган вақтларингизда ва у (кемалар) хуш ел билан уларни…“, [10:22]
кейинги оятда хитобдан ғоибга ўтади. Яна Оллоҳ Таолонинг ушбу сўзи:
عَبَسَ وَتَوَلَّى أَنْ جَاءَهُ الأَعْمَى
– „У (Пайғамбар) ўзининг олдига кўзи ожиз киши келгани учун қош чимирди ва (ундан) юз ўгирди“, [80:1-2]
даги койиш ғоиб тақозо қиладиган ҳолда келди, лекин оят Расулуллоҳ с.а.в.га нозил бўлган эди. Расулуллоҳ с.а.в.га булар хитоб бўлиши керак эди. Сўнг кейинги оятларда Расулуллоҳ с.а.в.га хитоб қилина бошланди:
وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى
– „(Эй Муҳаммад), сиз қаердан билурсиз, эҳтимол у (сиздан ўрганадиган илму маърифати ёрдамида ўз гуноҳларидан) покланар“. [80:3]
Мана бу хитобдан ғоибга, ғоибдан хитобга ўтиш одоби риоя қилиш учун бўлган. Зеро, ғоибдан кейинги хитобда иккинчи маънони кучайтириш ёки аввалги маънони нафсга ғоибликда келтирилганда енгиллаштириш бор. Масалан, Оллоҳга шукр қилишда, ҳамду сано айтишда одоб ғоибни тақозо қилди, ибодатда, заифликни кўрсатишда хитоб афзалроқ. Койиш койинганга енгил бўлиши учун ғоиб хитобдан кўра яхшироқ. Бунга яна бир мисол, гарчи Оллоҳ Таоло барча нарсаларни яратган бўлса-да, ўзига ёмонликни нисбат беришликда оят келтирмаслик билан бизга таълим берди. Масалан, Оллоҳ Таоло «биядикал хайр», яъни «барча яхшилик сенинг қўлингда» деб кифояланиб, «биядикаш шарр», яъни «барча ёмонлик сенинг қўлингда», демади. У бу оятлардан кейин келган эди.
قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
– „Айтинг: «Эй мулку давлат эгаси бўлган Оллоҳим, сен истаган кишингга мулк ато қилурсан ва истаган кишингдан бу мулкни тортиб олурсан, истаган кишингни азиз қилурсан ва истаган кишингни хор қилурсан. Бор яхшилик ёлғиз Сенинг қўлингдадир. Албатта Сен барча нарсага қодирсан»“. [3:26]
Шу билан бирга оят оқими «барча ёмонлик сенинг қўлингда» деб турибди. Чунки Оллоҳнинг феълларига келтирилган насс инсон эътиборига кўра яхши ва ёмон; мулкни бериш, шахсни азиз қилиш, инсонга нисбатан яхши, мулкни олиб қўйиш шахсни хорлаш, инсонга нисбатан ёмон. Оллоҳ Таоло бу ишларни ўзига нисбатан қилишни айтди ва оятнинг ниҳоясида шундай деди:
إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
– „Албатта Сен барча нарсага қодирсан“. [3:26]
Бу яхшиликни ҳам, ёмонликни ҳам ўз ичига олади. Лекин биз хитоб одобини ўрганишимиз учун бизга таълим бериб, «барча яхшилик сенинг қўлингда» деб, «барча ёмонлик сенинг қўлингда» демади. Буларнинг барчаси олий одоблар риоя қилиниши кўзланган ифодалар билан баён этиш бўлиб, у арабларнинг сўзларидаги хитоб ва шеърда келган машҳур одатлардан эди.
211-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260